Yn yr blog gwadd ar incwm sylfaenol, mae’r Athro Guy Standing yn edrych ar y nifer cynyddol o’r treialon a pheilotiaid incwm sylfaenol ar draws y byd, a’r dystiolaeth ohonynt.
Ar hyn o bryd, drwy arloesiad gan y Prif Weinidog, Mark Drakeford, mae Llywodraeth Cymru yn treialu incwm sylfaenol i bawb sy’n gadael gofal yn 18 oed. Mae dros 500 o bobl ifanc yn cael incwm sylfaenol misol diamod am ddwy flynedd. Mae’r cynllun, a gynlluniwyd i helpu grŵp bregus i addasu i fywyd oedolyn, yn nodi gwyriad sylweddol oddi wrth sefyllfa Llywodraeth y Deyrnas Unedig, sy’n gwrthwynebu dulliau incwm sylfaenol.
Fodd bynnag, mae’r cynllun yng Nghymru yn un o nifer o gynlluniau peilot sy’n cael eu cynnal yn fyd-eang. Fel cynghorydd technegol i’r prosiect yng Nghymru ac i sawl un arall, ac eiriolwr incwm sylfaenol am dros dri degawd, rwy’n cyfaddef fy mod yn ymhyfrydu yn y mentrau a’r canlyniadau sy’n deillio o werthusiadau. Efallai bod yr hyn sy’n digwydd yn gyfystyr â chwyldro yn llechwraidd, ymchwydd o brosiectau arddangos sy’n rhagfynegi dyfodol y mae gwleidyddion prif ffrwd yn ofni ei adeiladu. Yr hyn sydd mor siomedig yw bod llawer o’r chwith, fel y’i gelwir, yn gwrthsefyll. Fel y dadleuwyd mewn mannau eraill, nid yw’r rhesymau yn herio’r craffu. Ond mae’r gwrthwynebiad yn pylu.
Mae miliynau o bobl yn wynebu ansicrwydd a straen cronig, tra nad yw polisïau cymdeithasol yn amlwg yn cyfateb i brif fethiannau’r system economaidd heddiw.
Rydym yn byw mewn oes a ddiffinnir gan gyfalafiaeth gyfalafol ac ansicrwydd economaidd-gymdeithasol cronig ac mae gwleidyddion wedi methu â mynd i’r afael â’r hyn sy’n bandemig o ansicrwydd.
Dyma’r cyd-destun newydd lle mae gan incwm sylfaenol gymaint o apêl. Nid yw polisïau amodol ar brawf modd, prawf ymddygiad, yn gwneud hynny. Nid ydynt hyd yn oed yn esgus gwneud hynny. Mae’r Credyd Cynhwysol, sydd wedi’i gamenwi, sef prif ddiwygiad lles Llywodraeth y DU, yn gynllun cosbedigaethol llym sydd wedi’i gynllunio i godi cywilydd a bychanu ‘hawlwyr’, gan eu gorfodi i gael cyfnodau aros hir a chwestiynu ymwthiol cymhleth aml dro ar ôl tro, wedi’u harfogi â chyfundrefn sancsiynau.
Yn y gymdeithas ddemocrataidd arferol, nid yw bod yn hwyr ar gyfer cyfweliadau yn drosedd, heb sôn am rywbeth y gallwch chi golli’ch modd o gynhaliaeth amdano. Ac eto, mae’r Adran Gwaith a Phensiynau, fel y’u gelwir, yn annog ‘hyfforddwyr gwaith’ i drin pobl fel pe bai’n drosedd sy’n cyfiawnhau eu hamddifadu o’u bywoliaeth, heb unrhyw barch at y broses ddyledus. Yn yr un modd, mewn amseroedd a fu roedd yn ofynnol i feddyg ardystio a oedd rhywun yn ‘ffit i weithio’. Nawr, mater i fiwrocrat heb ei hyfforddi yw gwneud hynny. Nid yw’n syndod bod y ‘gyfradd gwaharddiad’ ar gyfer y Lwfans Ceisio Gwaith (sic) dros 40%, er bod yr Adran Gwaith a Phensiynau yn gwrthod cyhoeddi ffigurau. Nid yw pedwar o bob deg o bobl oedran gweithio yn y cwintel incwm isaf yn cael unrhyw fudd-daliadau prawf modd.
Ac mae budd-daliadau prawf modd fel Credyd Cynhwysol yn cynnwys ‘magl tlodi’ enfawr. Os mai dim ond os ydych chi’n dlawd y byddwch chi’n cael budd-dal, byddwch chi’n ei golli os ydych chi’n gwneud ymdrech i beidio â bod yn dlawd, ac felly’n talu cyfradd dreth ymylol hynod o uchel os ydych chi’n cymryd neu’n cynyddu gwaith mewn swydd cyflog isel.
Yn y cyfamser, mae cefnogaeth y cyhoedd i incwm sylfaenol yn tyfu. Mae’r set dameidiog o brofiadau lleol o dreialon incwm sylfaenol yn rhoi hwb i’r cymorth hwnnw, ynghyd â pholau yn dod o hyd i gefnogaeth fwyafrifol ar gyfer incwm sylfaenol. Yn gynharach eleni, canfu arolwg YouGov ar draws UDA 61% o gefnogaeth, yn erbyn 27% o wrthwynebiad, gydag 80% o’r Democratiaid o blaid. Yn Ewrop, canfu arolwg YouGov ymhell dros 60% o gefnogaeth ym mhob un o’r chwe gwlad a gwmpesir – Ffrainc, yr Almaen, yr Eidal, Gwlad Pwyl, Portiwgal a Sbaen. Ym mis Medi 2022, canfu arolwg yng Nghatalonia gefnogaeth o 85% ar gyfer incwm sylfaenol misol o 600 ewro. Yn y DU, mae o leiaf 34 o gynghorau lleol wedi pleidleisio o blaid cynnal ymarfer peilot pe byddai’r llywodraeth yn caniatáu iddynt wneud hynny.
Mae cynlluniau peilot incwm sylfaenol yn lledaenu’n arbennig o gyflym ar draws UDA. Ar ddechrau 2023, roedd gan dros 100 o ddinasoedd mewn 32 o daleithiau arbrofion. Yng Nghaliffornia yn unig, mae dros 40 o gynlluniau, sy’n rhoi incwm sylfaenol i dros 12,000 o bobl, yn costio dros $180 miliwn mewn cronfeydd cyhoeddus a phreifat. Mae’r ymgyrch wedi cael ei arwain gan y Meiri ar gyfer cynllun incwm gwarantedig. Ond nid yw’r Meiri hynny ar eu pennau eu hunain. Mae dros 50 o arbrofion eraill, mewn taleithiau mor wahanol ag Arkansas, Califfornia, Connecticut, Georgia, Mecsico Newydd, Efrog Newydd a Thecsas. Ac mae o leiaf wyth cynllun ar fin dechrau. Mae nifer o’r cynlluniau ar gyfer pobl ifanc sy’n gadael gofal, yn debyg i’r cynllun Cymreig.
Felly, beth ydyn ni’n ei wybod o’r holl arbrofion? Ran amlaf o lawer, waeth beth fo’r dyluniad neu’r grŵp a ddewiswyd, canlyniad allweddol yw gwell iechyd meddwl a chorfforol. Mae hyn yn hynod berthnasol oherwydd yn oes yr ansicrwydd bu afiachusrwydd cynyddol a chyfradd marwolaethau cynyddol ym Mhrydain, UDA ac mewn rhai gwledydd eraill. Mae cynlluniau peilot yn Arkansas ac Efrog Newydd, gan adleisio canlyniad a ddarganfuwyd mewn cynllun peilot mawr ym Manitoba, wedi nodi cynnydd sylweddol yn y defnydd o gyfleusterau gofal iechyd.
Canfyddiad cyffredin arall yw gwell diogelwch tai. Mae perchnogion eiddo yn fwy parod i rentu i bobl ag incwm sicr, ac mae derbynwyr incwm sylfaenol yn fwy parod i fentro rhentu. Mae prosiectau yn Vancouver, Califfornia ac Oregon, gan dynnu ar lwyddiant un yn Ninas Llundain yn 2010, hefyd wedi dangos y digartref yn symud oddi ar y strydoedd.
Mae plant yn fuddiolwyr mawr. Canfu cynllun peilot yn Washington DC fod iechyd babanod wedi’i wella. Canfu un yn Mississippi fod mamau yn gwario mwy ar gyflenwadau ysgol. Y mwyaf dramatig o’r cyfan fu’r canfyddiad o gynllun peilot parhaus a ddechreuodd yng Ngogledd Carolina ym 1996 bod plant mewn teuluoedd a oedd yn cael incwm sylfaenol ar gyfartaledd flwyddyn ar y blaen yn yr ysgol erbyn 16 oed.
Mae cynlluniau wedi dangos bod llawer o dderbynwyr yn defnyddio eu hincwm sylfaenol i leihau dyledion sy’n cyfyngu ar fywyd. Yn Austin, Tecsas, gwnaeth hanner y derbynwyr hynny, mwyafrif 75% neu ragor. Roedd y derbynwyr hefyd yn lleihau dyled mewn cynllun yn San Antonio.
Cafwyd tystiolaeth ansoddol bod incwm sylfaenol unigol wedi galluogi rhai menywod i gerdded allan o berthnasoedd camdriniol a menywod yn gyffredinol i gael mwy o ymdeimlad o annibyniaeth ariannol.
Yn olaf, yn groes i ragfarn eang, mae tystiolaeth sylweddol bod incwm sylfaenol yn arwain at fwy o waith, nid llai. Rhan o’r rheswm yw bod gan dderbynwyr fwy o hyder ac egni. Yn rhannol, mae hyn oherwydd nad oes trap tlodi a thrap anrhaith; mae pobl yn cadw eu hincwm sylfaenol os ydynt yn cynyddu eu llafur a’u gwaith.
Mewn arbrawf mawr yn Ontario, dangosodd y data fod y derbynwyr wedi parhau i lafurio a bod llawer wedi ei gynyddu. Ond efallai mai’r cynllun peilot enwocaf, o ran sylw yn y cyfryngau, oedd un a gynhaliwyd gan Lywodraeth y Ffindir rhwng 2017 a 2019, lle cafodd 2,000 o’r bobl ddi-waith a ddewiswyd ar hap 560 ewro y mis. Dangosodd gwerthusiad trylwyr nad oedd y cyfranogwyr yn lleihau eu gweithgarwch economaidd ac yn gweld gwelliant yn eu hiechyd meddwl a chorfforol. Er bod llywodraeth canol-dde newydd wedi cyflwyno cynllun ‘actifadu’ i roi pwysau ar bobl ddi-waith i gymryd swyddi, ar ddiwedd y cynllun peilot nid oedd cyfradd cyflogaeth y derbynwyr incwm sylfaenol, nad oeddent wedi bod yn destun y pwysau hwnnw, yn is na’r rhai a oedd dan fygythiad sancsiynau.
Nid oes lle yma i ymdrin â chanfyddiadau eraill. Ond mewn gwledydd sy’n datblygu hefyd, mae cynlluniau peilot wedi dod o hyd i fwy o waith, gwell maeth, iechyd, addysg a glanweithdra, ac effaith ryddfreiniol ymhlith menywod, lleiafrifoedd a’r rhai ag anableddau.
Yn fyr, pe bai llywodraethau’n ddidwyll wrth ddweud y byddant yn defnyddio ‘polisi sy’n seiliedig ar dystiolaeth’, byddai gennym system incwm sylfaenol yn barod. Ond dim ond dal y tonnau yn ôl y mae’r Canutes gwleidyddol.
Mae’r Athro Guy Standing yn gyd-sylfaenydd, ac yn gyd-lywydd, Rhwydwaith Incwm y Sylfaenol y Ddaear. Mae wedi cynllunio cynlluniau peilot incwm sylfaenol mewn sawl gwlad, ac wedi ysgrifennu llawer o erthyglau a llyfrau ar incwm sylfaenol
Ym mis Rhagfyr 2022, cynhaliodd Canolfan Polisi Cyhoeddi Cymru gynhadledd ar gyfer academyddion ac arbenigwyr polisi mewn perthynas â’r Cynllun Peilot Incwm Sylfaenol ar gyfer Pobl sy’n Gadael Gofal yng Nghymru. Ers hynny, rydym wedi cyhoeddi pecyn uchafbwyntiau’r digwyddiad, a blog gyda phum dysgiad allweddol am incwm sylfaenol.
Mae ein tri blog ar incwm sylfaenol yn cael eu croes-bostio gyda’r Arsyllfa Polisi Cyhoeddus Rhyngwladol (IPPO), sydd wedi cyhoeddi adolygiad tystiolaeth cyflym o arbrofion incwm sylfaenol yng ngwledydd y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygu Economaidd.
Cliciwch yma i ddarllen ein blog gwadd arall o Dr Francine Mestrum