Mae integreiddio amcanion llesiant i gynlluniau seilwaith hirdymor yn amod angenrheidiol ar gyfer sicrhau Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol.
O rymuso dinasyddion i wneud penderfyniadau sy’n effeithio ar eu cymunedau lleol i greu swyddi newydd a datblygu gwydnwch i sioc gymdeithasol, economaidd ac amgylcheddol, mae seilwaith cyhoeddus yn helpu i ddenu busnesau ac yn pennu gallu cynhyrchiol cymunedau a chenhedloedd.
Mae uchelgais hirdymor Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (‘y Ddeddf’ o hyn ymlaen) yn cyfateb yn union â natur hirdymor buddsoddiadau mewn seilwaith cyhoeddus. Er bod llawer y gall polisi ei wneud yn y tymor byr, bydd yr addewidion ar amcanion iechyd, addysg, diwylliant a chynaliadwyedd a nodir yn y Ddeddf a Rhaglen Lywodraethu Llywodraeth Cymru yn cael eu hamlinellu dros raddfeydd amser cenedlaethau yn hytrach nag etholiadol.
Yr Economi Cyfoeth
Mae’r Economi Cyfoeth yn cynnig dull newydd o ddiffinio a chyflawni ffyniant economaidd, cynaliadwyedd a llesiant. Mae’n well ei gyflwyno trwy gyfatebiaeth syml. Dychmygwch eich bod yn rhedeg becws. Mae maint y bastai y gallwch ei gynhyrchu yn y dyfodol yn dibynnu ar y stoc o gynhwysion sydd gennych yn y pantri. Os na fydd gennych ddigon o gynhwysion, bydd pastai yfory yn llai. Mae’r economi yn gweithredu yn yr un ffordd i raddau helaeth. Ond mae’r pantri economaidd yn cynnwys cyfalaf dynol, naturiol, cymdeithasol, corfforol (seilwaith) a sefydliadol. Yn y dull Economi Cyfoeth, gelwir y portffolio hwn o asedau yn Gyfoeth Cynhwysol.
Er bod llywodraethau’n gyfarwydd â’r rôl sydd gan gyfalaf dynol a ffisegol wrth ategu ffyniant, gall meddwl am gyfalaf cymdeithasol o fewn fframwaith economaidd fod yn gymharol newydd. Ond gall seilwaith cymdeithasol fod yr un mor bwysig â seilwaith ffisegol ar gyfer cefnogi llesiant mewn trefi a dinasoedd ar draws gwledydd y DU. Mae seilwaith cymdeithasol yn cyfeirio at fannau ffisegol (e.e. llyfrgelloedd, caffis, tafarndai, ysgolion a chyfleusterau cymunedol) a gwasanaethau (e.e. gofal dydd i oedolion, gwasanaethau ieuenctid, canolfannau hamdden, ac elusennau) sy’n hyrwyddo rhyngweithio cymunedol ac ymgysylltu â bywyd dinesig.
Ers degawdau, mae polisi a mesur economaidd wedi canolbwyntio ar gynnyrch domestig gros, ‘maint y darn’, wrth anwybyddu dihysbyddiad asedau yn y pantri economaidd. Er mwyn sicrhau llesiant, cynhyrchiant a gwerth am arian yn yr hirdymor, dylid ystyried buddsoddiadau seilwaith mewn perthynas â phortffolio llawn Cyfoeth Cynhwysol.
Seilwaith a chynhyrchiant
Gellir ystyried dau gysylltiad allweddol rhwng seilwaith a chynhyrchiant. Yn gyntaf, gall seilwaith effeithlon leihau costau (e.e. dŵr a thrydan) a gwella dibynadwyedd cadwyni cyflenwi. Gyda chostau is, mae cwmnïau’n dod yn fwy cystadleuol ac mae cynhyrchiant cyfanredol yn codi.
Yn ail, gall argaeledd a dibynadwyedd seilwaith wella cynhyrchiant mewnbynnau eraill fel cyfalaf a llafur. Er enghraifft, gall lorïau a gyrwyr cerbydau nwyddau trwm gludo mwy o nwyddau ar amser os yw’r ffyrdd mewn cyflwr da.
Fodd bynnag, mae’r dystiolaeth empirig ar effeithiau cynhyrchiant seilwaith cyhoeddus yn gymysg. Mae hyn yn rhannol oherwydd bod seilwaith yn anodd ei ddiffinio a’i fesur, yn rhannol oherwydd ei bod yn anodd ynysu effaith seilwaith oddi wrth ffactorau eraill sy’n gwella cynhyrchiant, ac yn rhannol oherwydd bod llawer o’r manteision o seilwaith eu hunain yn anodd eu mesur. Er enghraifft, mae manteision seilwaith TG yn cynnwys y gallu i weithio gartref (y mae ystadegau economaidd yn eu casglu) yn ogystal â’r defnydd o nwyddau digidol am ddim fel YouTube a gwasanaethau sgwrsio fideo (nad yw ystadegau economaidd yn eu casglu’n dda).
O brosiectau ynysig i system o systemau
Mae dull portffolio’r Economi Cyfoeth yn awgrymu mai’r ffordd orau o ystyried buddsoddiadau seilwaith yw fel system o systemau rhyng-gysylltiedig yn hytrach na set o brosiectau annibynnol ac ynysig.
Mae Rhaglen Lywodraethu Llywodraeth Cymru 2021 – 2026 yn nodi ystod o ymrwymiadau seilwaith ar draws sawl sector, gan gynnwys iechyd, addysg, trafnidiaeth a digidol.
Gall y gwasanaethau seilwaith cysylltiedig, gan gynnwys gwell mynediad at dai sy’n diwallu anghenion gofal, cartrefi cymdeithasol carbon isel, neu ynni adnewyddadwy a gynhyrchir yn lleol, gael effaith gadarnhaol ar les personol a’r amgylchedd. Gall buddsoddiadau o’r fath hefyd roi mynediad at swyddi, addysg a chyfleoedd ar gyfer defnyddio nwyddau eraill.
Gellir deall y dirwedd gynyddol gymhleth a rhyng-gysylltiedig hon o wasanaethau seilwaith fel system o systemau sy’n cyflawni’r canlyniadau i bobl. Mae’n hanfodol bod buddsoddiadau seilwaith yn cael eu hystyried yn eu cyd-destun, ochr yn ochr â’u heffaith ar weddill y portffolio Cyfoeth Cynhwysol.
Diogelu’r dyfodol ar gyfer newid yn yr hinsawdd: Addasu a lliniaru
Daw tua 70% o allyriadau nwyon tŷ gwydr byd-eang o adeiladu seilwaith a gweithrediadau fel gweithfeydd pŵer, adeiladau a systemau trafnidiaeth. Mae Sefydliad Iechyd y Byd yn amcangyfrif, o dan y taflwybrau allyriadau cyfredol, y bydd marwolaethau y gellir eu priodoli i newid yn yr hinsawdd yn codi o 150,000 i 250,000 y flwyddyn erbyn 2030.
Mae’r argyfyngau hinsawdd a bioamrywiaeth sy’n datblygu yn golygu bod mesur sut mae buddsoddi mewn seilwaith yn effeithio ar gyfalaf naturiol yn flaenoriaeth.
Gyda’i gilydd, mae’r prosesau sy’n creu seilwaith, y deunyddiau a ddefnyddir wrth ei adeiladu, fel haearn, dur a sment, a’r ymddygiadau y mae’n eu galluogi, yn cyfrannu’n sylweddol at allyriadau carbon sy’n un o’r prif bethau sy’n cyfrannu at newid yn yr hinsawdd.
Fel y mae’r fframwaith Economi Cyfoeth yn dadlau, mae angen seilwaith ystadegol newydd i roi cyfrif cyfannol am effeithiau hinsawdd ac amgylcheddol ynni, trafnidiaeth, adeiladau, systemau digidol, dŵr a gwastraff.
Dylai ystyriaethau newid yn yr hinsawdd gael eu hadlewyrchu wrth wneud penderfyniadau ar draws cylch oes y seilwaith o’r gwaith cwmpasu cychwynnol i weithredu’n llawn, gan gynnwys y ffordd y mae prosiectau’n cael eu caffael.
Mae ôl-osod seilwaith presennol a blaenoriaethu gostyngiadau carbon yng nghyd-destun seilwaith newydd yn osgoi ymrwymo i opsiynau carbon dwys am sawl degawd. Bydd methu ag addasu a rhoi cyfrif am newid yn yr hinsawdd wrth gynllunio, dylunio, adeiladu neu ddatgomisiynu prosiectau seilwaith yn arwain at oblygiadau o ran costau a gall gael effaith andwyol ar gymunedau.
Dewis ac arfarnu prosiectau
Bydd penderfyniadau buddsoddi yn effeithio’n uniongyrchol ar bobl a chymunedau penodol, y dylid ymgynghori â hwy ar ôl iddynt gael eu nodi drwy gynnal asesiadau cymdeithasol cadarn a dadansoddi’r effaith ar ddosbarthiad.
Yn hanfodol, dylai dadansoddiad o’r fath lywio penderfyniadau lefel uchel wrth ystyried pa brosiectau y dylid eu datblygu, yn hytrach na gwneud hyn yn ôl-weithredol unwaith y bydd prosiect eisoes wedi’i gymeradwyo.
Pan ystyrir bod seilwaith yn briodol, dylid defnyddio canlyniadau asesiad cymdeithasol i nodi’r polisïau a’r cynlluniau ategol sydd eu hangen i wireddu’r manteision a fwriadwyd. Mae angen gwella’r ffordd y mae prosiectau’n cael eu gwerthuso a chyflwyno galwadau dethol am waith ymchwil ychwanegol i’r effeithiau posibl y gall prosiectau seilwaith eu cael ar raddfeydd daearyddol gwahanol.
Gall hefyd alw am fabwysiadu ystod o dechnegau modelu a dadansoddi data sydd weithiau’n fwy soffistigedig i benderfynu sut mae pob ymyriad lefel asedau’n effeithio ar y system.
Casgliadau
Mae Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol yn gyflawniad pwysig o ran symud ‘y tu hwnt i gynnyrch domestig gros’. Mae’n cymryd golwg eang ar y diffiniad o lesiant, ac yn rhoi’r dasg ar weinidogion o nodi’r metrigau a’r dangosyddion priodol ar gyfer asesu cynnydd.
Mae cyfaddawd anochel rhwng cysondeb metrigau a’u hymatebolrwydd i anghenion cynnil a newidiol y cyhoedd. Gall ymgynghori’n rheolaidd â’r cyhoedd, o bosibl trwy gynulliadau dinasyddion, helpu i sicrhau bod metrigau llesiant yn cyfleu realiti llesiant yn gywir.
Mae gan Raglen Lywodraethu Llywodraeth Cymru 2021-2026 y potensial i integreiddio llesiant ym mhob maes o wneud penderfyniadau gan y llywodraeth. Mae’n hanfodol bod llesiant, cynaliadwyedd a gwydnwch yn cael eu blaenoriaethu wrth gynllunio seilwaith.