Dyma’r flog gyntaf o gyfres dair rhan am unigrwydd ac ynysiad yng Nghymru. Mae rhan dau ar gael yma, ac mae rhan tri ar gael yma.
Yma, rydym yn trafod yr hyn a wyddom am unigrwydd fel cysyniad, a’r hyn y mae’r dystiolaeth yn ei ddweud am unigrwydd yng Nghymru.
Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i gyhoeddi Strategaeth unigrwydd, sydd i fod i gael ei lansio erbyn diwedd mis Mawrth. Daw hyn ar adeg pan fo mwy o ddiddordeb mewn unigrwydd ledled y DU, gyda Llywodraeth y DU yn lansio ei Strategaeth Unigrwydd gyntaf; canolfan les ‘What Works Centre for Wellbeing’ yn rhyddhau adroddiad tystiolaeth Mynd i’r Afael ag Unigrwydd/Tackling Loneliness; a rhyddhau canlyniadau Arbrawf Unigrwydd y BBC. Mae’r rhain yn gamau cyntaf cadarnhaol wrth fynd i’r afael â mater sy’n gysylltiedig ag effeithiau iechyd niweidiol, gan gynnwys cyfraddau uwch o iselder, pryder a marwoldeb, ac un sy’n effeithio ar bob oedran, yn ôl adroddiadau cyson.
Yn gyntaf, mae’n werth egluro rhai o’r cysyniadau sy’n gysylltiedig â phwng unigrwydd ac ynysiad. Er bod y cysyniadau’n gysylltiedig, mae unigrwydd ac ynysiad yn bethau gwahanol ac ni ddylent gael eu defnyddio’r naill am y llall. Yn nodweddiadol, unigrwydd yw teimlad goddrychol person am ansawdd perthnasoedd (pa mor agos neu fel arall mae perthnasoedd person), tra mae ynysiad yn cyfeirio at nifer gwrthrychol y perthnasoedd hyn (faint o berthnasoedd sydd gan berson). Mae’n golygu ei bod hi’n bosibl teimlo’n unig hyd yn oed pan fyddwch chi mewn cysylltiad â llawer o bobl, a bod yn ynysig hyd yn oed os nad ydych chi’n teimlo’n unig. Fodd bynnag, fel y byddech chi’n ei ddisgwyl, bydd pobl yn cael profiad o unigrwydd ac yn ynysiad mewn ffyrdd ychydig yn wahanol ac i raddau gwahanol dros eu hoes.
Unigrwydd yng Nghymru
Mae Cymru yn cydnabod bod unigrwydd yn elfen allweddol o les, felly mae’n olrhain “y ganran o bobl unig” drwy’r Arolwg Cenedlaethol i Gymru. Hyd yma, casglwyd data ar gyfer 2016-17 a 2017-18, gyda phob arolwg yn gofyn i dros 10,000 o bobl ledled Cymru am eu profiad goddrychol o unigrwydd. Gofynnwyd i’r ymatebwyr a oedden nhw’n cytuno neu’n anghytuno â chwe gosodiad. Os oedden nhw’n uniaethu â thri neu ragor o osodiadau’n gysylltiedig ag unigrwydd, yna ystyrid eu bod nhw’n unig. Mae’r canlyniadau o 2017-18 yn awgrymu bod 16% o’r bobl yn yr arolwg yn unig, sy’n 1% yn is na data 2016-17.
Mae’r ystadegau hyn yn is nag astudiaethau cenedlaethol eraill, sydd fel arfer yn cofnodi bod cyfartaledd o 25% o bobl yn unig (er bod hyn yn aml yn llawer uwch ar gyfer gwledydd De Ewrop) a hefyd yn llawer is na’r 33% a ganfu Arolwg Unigrwydd y BBC ar gyfer y DU i gyd. Gallech chi feddwl bod hyn yn golygu bod pobl yng Nghymru yn llai unig na’u cymdogion, ond oherwydd nad oes dull y cytunwyd arno o fesur unigrwydd, efallai fod y gwahaniaethau’n codi o’r dull a ddefnyddiwyd yn unig.
Pa Grwpiau Sy’n Unig?
Ychydig iawn o nodweddion grwpiau a oedd yn gysylltiedig ag unigrwydd a oedd â chysylltiad cryf ag unigrwydd ar draws y ddau Arolwg Cenedlaethol i Gymru. O’r nodweddion a oedd â chysylltiad, amlygwyd amddifadedd materol ac oedran yn benodol yn adroddiadau 2016-2017 a 2017-2018 – er ei bod hi’n bwysig cofio mai cydberthynas y mae’r rhain yn ei dangos, nid achosiad!
Mae Llywodraeth Cymru yn ystyried bod person yn profi amddifadedd materol os nad yw’n gallu cael mynediad i nifer penodol o nwyddau a gwasanaethau. Yn 2017-2018, roedd hi’n ymddangos bod y grŵp hwn dair gwaith yn fwy tebygol o fod yn unig na’r rhai nad oedden nhw’n profi amddifadedd materol. Mae hyn ychydig yn uwch na chanlyniadau 2016-17, lle roedd 37% o’r rhai a oedd mewn amddifadedd materol yn teimlo’n unig, o’i gymharu â 14% o’r rhai nad oeddent mewn amddifadedd materol.
Roedd oedran yn ffactor arwyddocaol hefyd, gyda’r rhai 65+ oed yn llai tebygol o fod yn unig na rhai 16-64 oed a’r gyfran o bobl unig yn lleihau gydag oedran. Er bod hyn yn rhywfaint o syndod gan fod pobl hŷn fel arfer yn cael eu portreadu fel y rhai sydd fwyaf agored i unigrwydd, adlewyrchir y patrwm hwn yn Arbrawf Unigrwydd y BBC, er bod unigrwydd yn cael ei fesur yn wahanol. Mae’n bwysig tynnu sylw at hyn gan fod unigrwydd yn broblem drwy gydol bywyd.
Ffynhonell: Arolwg Cenedlaethol Cymru
Er syndod, nid yw data Llywodraeth Cymru yn dangos cysylltiad cyson rhwng lle mae rhywun yn byw a’r tebygrwydd iddo/iddi fod yn unig. Yn 2016-17, roedd y data’n awgrymu bod pobl mewn ardaloedd trefol mewn mwy o berygl, ond yn yr arolwg diweddaraf, nid oedd cysylltiad rhwng unigrwydd a daearyddiaeth.
Beth fydd yn digwydd nesaf?
Mae’r drafodaeth uchod yn awgrymu, er bod mesur unigrwydd yn anodd a rhywfaint yn ddadleuol, fod cynnydd go iawn wedi’i wneud wrth geisio adeiladu’r sylfaen dystiolaeth ar gyfer unigrwydd yng Nghymru. Er mwyn cryfhau’r ymdrech hon, dylai ymchwil barhau i gael ei gasglu am y blynyddoedd dilynol, yn ogystal â rhoi gwerth ar ragor o ymchwil hydredol.
Yn Rhan Dau rwy’n trafod yr hyn y mae’r cysyniadau hyn a’r dystiolaeth sydd ar gael yn ei olygu i ymyriadau unigrwydd posibl yng Nghymru.